طرح صلح هرمز؛ راهکار همکاری منطقه‌ای| توقف در امواج تحولات؟

- رؤیا راعی - همین سال گذشته بود که رئیس جمهور کشورمان در سخنرانی هفتاد و چهارمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، پیشنهاد ایجاد یک ائتلاف امنیتی منطقه‌ای در خلیج فارس موسوم به «ابتکارعمل صلح هرمز» را به منظور صلح، ثبات و امنیت در منطقه مطرح کرد.

این ابتکار عمل ذیل بند ۸ قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل، که بر امنیت منطقه با مشارکت عراق، ایران و شش کشور حاشیه خلیج فارس، زیر نظر سازمان ملل تأکید  دارد، طرح شده است.

مطرح کردن این طرح در شرایطی بود که پهپاد گران‌قیمت و کاملاً مجهز  «گلوبال هاوک» موسوم به عقاب جهانی پیرو تجاوز به حریم هوایی کشورمان در ۳۰ خرداد ماه از سوی فرزندان قهرمان این مرز بوم پَرپَر شد.

 

 

سعید خطیب‌زاده سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان هفته پیش در یک نشست خبری هفتگی، تاکید کرد ایران از همان ابتدا به ویژه در چند سال اخیر مکرراً راهکار‌هایی را برای ساز و کار منطقه‌ای مطرح کرده است و مهم‌ترین آن طرح صلح هرمز است.

 

این طرح اگرچه در ابتدای مطرح شدن آن در صحن مجمع عمومی سازمان ملل با استقبال‌هایی از سوی سران سازمان ملل و همچنین کشور‌های منطقه مواجه شد، اما تا کنون هیچ یک از کشور‌های منطقه درصدد اجرایی کردن آن برنیامده‌اند.

 ناکامی اجرای «طرح صلح هرمز» می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. نصرت‌الله تاجیک سفیر پیشین ایران در اردن در خصوص موانع تحقق پیشنهاد صلح هرمز به میزان گفت: «به عقیده من دو نوع دلیل برای اجرایی نشدن این طرح وجود دارد. یک نوع مانع ساختاری و یک نوع مانع عارضی و جوهری است.»

 

وی افزود: «این موضوع در قسمت ساختاری به ترتیبات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی منطقه باز می‌گردد، ما در منطقه توسعه نیافته‌ای قرار داریم که از طرفی پهنه ژئوپلیتیکی ایران، متوازن با پهنه ژئوپلیتیکی سایر کشور‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس نیست، از طرف دیگر آنکه قدرت سیاسی ایران و سابقه تاریخی، فرهنگی و تمدنی ما قدرت ژئوپلیتیکی کشور را به وجود می‌آورد.»

در واقع کشور‌های جنوبی خلیج فارس، خصوصیات ژئوپلیتیکی و قدرت سیاسی ایران را به ضرر خودشان می‌دانند و این طرح ارائه شده از سوی ایران را در راستای اهداف هژمونیک ایران بر منطقه تلقی می‌کنند. اما در حقیقت مسئله این است که این تصورات کشور‌های منطقه با سوابق تاریخی و اهداف سیاست خارجی ایران مطالقت ندارد.

بخشی از دلایل اجرایی نشدن این طرح به اقدامات، کم‌کاری‌ها و سیاست‌گذاری‌های ایران برمی‌گردد. این دلایل ممکن است به تلقی کشور‌های منطقه و مشمول این طرح در زمینه سلطه‌جویی ایران بر منطقه بیافزاید و به آن شکل و شمایل امنیتی بدهد.

هر کشوری برای خودش اهداف و منافع تعریف شده‌ای دارد که در راستای تحقق آن‌ها تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری می‌کند؛ هرچند که ممکن است این اهداف و منافع به مذاق ما خوش نیاید.

تاجیک در ادامه گفت‌وگو با میزان تصریح می‌کند: این درست است که همه کشور‌های حوزه خلیج فارس در یک منطقه قرار دارند اما کشور‌های جنوبی خلیج فارس، بستر‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی متفاوتی دارند. اگر بخواهیم طرحی را به آن‌ها ارائه کنیم، باید طرحی در راستای اهداف دیپلماتیک این کشور‌ها نیز باشد. نه این که طرحی واحد و در راستای خواسته‌های سیاست خارجی کشور خودمان باشد. این اهداف می‌تواند اجازه کشور‌ها در دخالت به کشور‌های فرامنطقه‌ای در امور داخلی‌شان باشد.

تاجیک می‌افزاید: «هر کشوری منافع و اهدافی در سیاست خارجی دارد و به دنبال تأمین آن منافع است و اگر آن سیاست‌ها با روش برد-برد حل شود بهتر است تا این که ما بخواهیم یک طرف برنده و یک طرف بازنده باشد.»

سفیر پیشین ایران در اردن با اشاره به اینکه ما پس از برجام تلاش کردیم مشکلاتمان با عرصه بین المللی حل شود، گفت: «پس از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۳ به عراق که باعث حذف صدام و حذف معادله عراق از کشور‌های منطقه شد، این‌ها تصور می‌کنند که ایران به قدرت نوینی تبدیل شده و از این جهت است که برخی کشور‌های حاشیه خلیج فارس در راستای حذف سیاست خارجی ایران قدم برداشتند. همه این موضوعات باعث شده است که ما چه در موضوعی مقصر باشیم یا در آن قصور داشته باشیم و چه نداشته باشیم، هر طرحی ارائه کنیم، ترجمه خوبی نشود.»

به بیان تاجیک طرح هرمز متاسفانه مراحل نُضج(رشد و توسعه) خود را خوب طی نکرد. معمولا هر طرحی که بخواهیم به صورت یک گفتمان غالب باشد و از آن نفع ببریم، باید مراحلی را طی کند. این مراحل به این شکل است که اول باید بحث‌های آکادمیک، در مراکز آکادمیک سیاسی کشورها، روی طرح ارائه شده انجام گیرد و پس از فرآوری، بحث سیاسی روی آن آغاز شود؛ که هیچ کدام از این مراحل روی طرح هرمز انجام نشد.

برخی معتقدند که یکی از عمده دلایل بی‌نتیجه ماندن طرح صلح هرمز، تسلط کشور‌های فرامنطقه‌ای بر کشور‌های منطقه است  بنابراین آنها را از این بابت تقبیح می‌کنند. شاید ممکن است ترجیحات کشور‌ها به گونه دیگری باشد؛ حتی اگر ما این سیاست آن‌ها را قبول نداشته باشیم.

نگاه ابزارگرایانه به کشور‌ها در تحلیل علمی یا جایی ندارد یا راه به جایی نمی‌برد

سفیر پیشین ایران در اردن در این رابطه نیز به میزان گفت: دیدن هر کشوری به صورت عروسک در دست کشور‌ها دیگر به عقیده من دردی را دوا نمی‌کند. به عقیده من هر کشوری به دنبال اهداف و منافع خودش است؛ چه تحت سلطه کشور‌های قدرتمند باشد و چه مستقل باشد و بخواهد اهداف خود را دنبال کند. این نگاه ابزارگرایانه به کشور‌ها به عقیده من در تحلیل علمی یا جایی ندارد یا راه به جایی نمی‌برد. کشور‌ها به دنبال این هستند که منافع ملی خودشان را، حتی اگر ما آن‌ها را قبول نداشته باشیم، تأمین کنند.

 

به هر روی دشمنی رژیم آمریکا با کشور ما نه یک روز و دو روزه که بلکه بیش از حدود ۶۷ سال قدمت دارد؛ یعنی از همان زمانی که با کودتای ننگنین ۲۸ مرداد  ۱۳۳۲ مانع از آن شدند که یک ملت طعم واقعی یک استقلال نیمه‌بند در حوزه انرژی را تجربه کنند. بنابراین طبیعی است این فشار بر کشورهایی که احتمالاً بنا دارند با ایران رابطه حسنه‌ای داشته باشند، وجود داشته باشد که از خیر چنین روابطی بگذرند.